اداب و رسوم شب یلدا

خلاصه :

تاریخ کهن ایران زمین به آداب و رسوم و مراسم مختلف مزیّن شده که هر یک ریشه در یکی از باورهای اصیل ایرانی داشته و تمدن و فرهنگ غنی این سرزمین و فرهیختگی و اصالت مردمان این دیار را به رخ جهانیان می کشد.

مناسبت های هر ساله ای که قدمت آن ها به چندین هزار سال پیش باز می گردد، از نوروز سیزده روزه تا جشن هایی که به افتخار هر ماه برگزار می شده تا چهارشنبه سوری و شب یلدا، رد پای شان از دوران باستان تاکنون در صفحه روزگار این مرز و بوم حک شده است.

شب یلدا یا شب چله یکی از این مناسبت های هر ساله است و ایرانی ها در هر کجای دنیا که باشند در آخرین روز پاییز (30 آذر ماه) خود را برای مراسم آن آماده می کنند تا در واپسین لحظات پاییزی یعنی غروب 30 آذر به استقبال این شب با شکوه بروند و در این بلندترین شب سال تا پاسی از شب بیدار مانده و با برگزاری مراسم چله نشینی آخرین نقطه پاییز را به اولین سطر زمستان هر سال پیوند بزنند.
 

آداب شب یلدا چیست؟

برای شب یلدا که از از آخرین غروب پاییزی آغاز می شود و تا سپیده دم اولین روز زمستانی ادامه دارد آداب و رسوم نمادین مختلفی ذکر شده که در میان اقوام و فرهنگ های مختلف ایران زمین رنگ و بوی خاص خودش را گرفته است.

نشستن دور آتش یا زیر کرسی یکی از سنت هایی است که از ایران باستان تاکنون وجود داشته است زیرا آتش مقدس بوده و ایرانی ها اعتقاد داشتند اهریمن و نحسی را از آن ها دور می کند.

رسم جالب دیگر مثل خوانی و قصه گویی است، یکی از ریش سفیدان خانواده شروع به نقل داستان های شیرین قدیمی از شاهنامه و … می کند که به خصوص برای کودکان جذابیت زیادی دارد.

فال حافظ سنت ماندگار دیگر شب یلدا است که در میان زن و مرد و پیر و جوان فوق العاده محبوب می باشد. رسم است اعضای خانواده دور هم جمع شده و بزرگ خانواده به نیت تک تک آن ها دیوان حافظ باز می کند و فال شان را می خواند.

سفره شب یلدا

سفره مشهور شب یلدا جذابیت و زیبایی این شب را دو چندان کرده است. سفره ای رنگارنگ که با میوه های متنوع که پای ثابت یلدا هستند مزیّن شده و سرخی و طراوت از آن می بارد.

خانم های با سلیقه ایرانی برای تزیین و چیدمان سفره شب یلدا از تمام خلاقیت خود کمک می گیرند و اغلب سعی می کنند ظاهری سنتی که از فرهنگ غنی ایران سرچشمه گرفته به سفره ببخشند.

سفره شب یلدا پر از نماد و خوش یمنی است، از انار آن که نماد باروری، برکت و شادی است گرفته تا هندوانه که نماد خورشید، گرمای تابستان و برکت است و آجیل و تنقلاتی همچون گردو، پسته، فندق، بادام، توت خشک و غیره همگی خاص سفره این شب هستند.

میوه های های پاییزی، برگه خشک میوه ها و شیرینی جات مختلف نیز معمولا در گوشه و کنار سفره شب یلدا به چشم می خورند.
 

پیشینه و تاریخچه شب یلدا

یلدا یک واژه قدیمی است که در زبان سریانی – از زبان های باستان مسیحیان – به معنای تولد و زایندگی می باشد و به نظر می رسد اولین بار توسط مسیحیان مهاجر از روم به ایران آورده شده است.

از آن جا که از روز اول دی، چله بزرگ زمستان – چهل روز ابتدایی زمستان – آغاز می شود به شب یلدا، شب چله نیز می گویند.

از تاریخ برگزاری اولین جشن شب یلدا اطلاعی در دست نیست اما برخی معتقدند این جشن به حدود 7 هزار سال پیش برمی گردد و در دوره داریوش اول در تقویم ایرانی ثبت شده است.
 

شب یلدا نماد چیست؟

همان طور که همه ما می دانیم در فصل پاییز تا اول زمستان شب ها پیوسته طولانی تر می شوند اما از ابتدای زمستان به تدریج روزها طولانی تر و شب ها کوتاه تر می شوند، به همین دلیل شب یلدا بلندترین شب سال محسوب می شود.

از آن جا که ایرانیان باستان روز، روشنایی، گرما و نور را نماد پروردگار و شب، تاریکی و سرما را نماد اهریمن می دانستند به بهانه پیروزی نور بر تاریکی در اولین شب زمستان دور هم جمع شده و به بهانه کوتاه شدن شب ها به سرور و شادمانی می پرداختند.

برخی نیز معتقدند شب یلدا زمان تولد یا بازگشت میترا (مهر) است که در میان ایرانی ها به عنوان نمادی از عشق و محبت، عهد و پیمان، صداقت و خورشید شناخته شده است.
 

شب یلدا در شهرهای مختلف ایران

شب یلدا در شهرهای مختلف ایران با سنت های قومی هر منطقه همخوانی دارد و گاها مراسم خاصی نیز به آن اضافه شده است.

مثلا در خراسان به شب یلدا چله نشینی یا شب چراغ نیز می گویند، در این شب مراسم کف زنی برگزار می شود و در سفره هفت سین آن ها خوراکی هایی همچون لبو و شیرینی های مخصوص به نام کف خودنمایی می کند.

مردم همدان در کنار آداب مرسوم شب یلدا فال سوزن می گیرند و در شیراز فال حافظ و فال کلوک مشهورتر هستند.

نقل اندازی در استان گلستان، شب زنده داری در میان کرمانی ها، رسم کاسه بهره در استان کهگیلویه و بویر احمد و فال هندوانه پوس در گیلان همگی از جمله سنت های جالب شب چله در نقاط مختلف ایران می باشد.
 

شب یلدا در اشعار شاعران

در بیان اهمیت و جایگاه شب یلدا در فرهنگ و هنر ایران همین بس که شاعران بزرگ در اشعار خود بارها به آن اشاره کرده اند.

حضرت حافظ در اشعارش از یلدا این گونه یاد می کند که:

“خلوت دل نیست جای صحبت اغیار
دیو چو بیرون رود فرشته درآید

صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید خواه بو که بر آید”

و سعدی شرط دمیدن صبح صادق را پایان شب یلدا می داند و می سراید:

“هر که مجموع نباشد به تماشا نرود
یار با یار سفر کرده به تنها نرود

بادِ آسایش گیتی نزند بر دل ریش
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود”

و فردوسی از شب یلدا با نام شب اورمزد یاد می کند و با اشاره به سرور در این شب می گوید:

“شب اورمزد آمد از ماه دی
ز گفتن بیاسای و بردار می”

یلدا در اشعار خواجوی کرمانی این گونه تصویر می شود:

“مهره مهر چو از حقه مینا بنمود
ماه من طلعت صبح از شب یلدا بنمود”

و عبید زاکانی از شب یلدا در توصیف معشوق بهره می برد:

“ای لعل لبت به دلنوازی مشهور
وی روی خوشت به ترکتازی مشهور

با زلف تو قصه‌ ایست ما را مشکل
همچون شب یلدا به درازی مشهور”

وحشی بافقی در هجران یار گله کرده و تشبیهی به شب یلدا می زند که:

“شام هجران تو تشریف به هر جا ببرد
در پس‌ و‌ پیش هزاران شب یلدا ببرد”

و پروین اعتصامی این گونه می سراید:

“دور است کاروان سحر زینجا
شمعی بباید این شب یلدا را”